تاریخ انتشار: 1404/09/23

گنجینه‌های پنهان مشهد( رازهای دو کلیسای تاریخی در میدان ده دی که کمتر کسی دیده است)

شهر مشهد را همه به عنوان پایتخت معنوی ایران و مقصد عاشقان اهل بیت (ع) می‌شناسند؛ اما در دل بافت‌های قدیمی این شهر، بناهایی خفته‌اند که روایتگر همزیستی ادیان و فرهنگ‌های مختلف در طول تاریخ هستند. آیا می‌دانستید در نزدیکی حرم مطهر رضوی و در شلوغی خیابان‌های مرکزی، دو کلیسای تاریخی با معماری منحصر‌به‌فرد وجود دارد؟ در این مقاله از سایت زواران، به سراغ دو بنای کمتر دیده شده، یعنی «کلیسای مسروپ مقدس» و «کلیسای انجیلی» می‌رویم تا پرده از رازهای تاریخی آن‌ها برداریم.

جاذبه‌های پنهان مشهد؛ ردپای مسیحیت در دیار خراسان

مشهد، کلان‌شهری که سالانه میزبان میلیون‌ها زائر است، لایه‌های تاریخی متعددی دارد که بسیاری از مسافران از آن بی‌خبرند. وقتی صحبت از اماکن دیدنی مشهد می‌شود، ذهن‌ها ناخودآگاه به سمت حرم مطهر، بازارهای قدیمی و ییلاقات شاندیز و طرقبه می‌رود. اما برای گردشگران حرفه‌ای و علاقه‌مندان به تاریخ معاصر، بافت مرکزی شهر و محله‌هایی مانند «میدان ده دی» و «خیابان امام خمینی (ارگ سابق)» گنجینه‌ای از هویت شهری هستند. در دوران قاجار و پهلوی، مشهد میزبان مهاجران بسیاری از جمله ارامنه و مسیحیان پروتستان بود. حضور این اقلیت‌های مذهبی منجر به ساخت بناهایی شد که امروزه به عنوان میراث فرهنگی شهر شناخته می‌شوند. اگرچه صدای ناقوس این کلیساها سال‌هاست که خاموش شده، اما دیوارهای آجری و گنبدهای مخروطی آن‌ها هنوز هم داستان‌هایی شنیدنی برای روایت دارند. در ادامه با دو مورد از مهم‌ترین کلیساهای مشهد آشنا می‌شویم.

تنوع مذهبی در مشهد قدیم

شاید تصور وجود کلیسا در شهری که قلب تپنده تشیع در ایران است، کمی دور از ذهن باشد. اما تاریخ گواهی می‌دهد که مشهد همواره شهری مهاجرپذیر بوده است. تجار، صنعتگران و مبلغین مذهبی مسیحی در قرن‌های گذشته، به‌ویژه در دوران شکوفایی تجاری اواخر قاجار و اوایل پهلوی، به این شهر آمدند. تمرکز این اقلیت‌ها بیشتر در محلات اعیان‌نشین آن زمان، یعنی حوالی ارگ حکومتی و محله‌های جدیدتر بود. کلیسای مسروپ مقدس و کلیسای انجیلی، یادگارهای فیزیکی آن دوران هستند که نشان‌دهنده احترام و امنیت اقلیت‌های مذهبی در کنار مسلمانان در بافت سنتی مشهد بوده‌اند.

کلیسای مسروپ مقدس؛ تنها کلیسای ارامنه مشهد

یکی از شاخص‌ترین بناهای تاریخی اقلیت‌های مذهبی در خراسان، کلیسای مسروپ مقدس (Saint Mesrop Church) است. این بنا که بسیاری از مردم محلی آن را با نام «کلیسای میدان ده دی» می‌شناسند، نمادی از هنر و معماری ارمنی در دل مشهد است. بر خلاف تصور برخی که فکر می‌کنند کلیساهای مشهد بسیار قدیمی و باستانی هستند، این کلیسا مربوط به دوره پهلوی اول است. عملیات ساخت این بنای باشکوه در سال ۱۳۱۷ شمسی آغاز شد و پس از سه سال تلاش، در سال ۱۳۲۰ شمسی به پایان رسید. بانیان این اثر ماندگار، ارامنه سخت‌کوش و هنرمندی بودند که عمدتاً از جلفای اصفهان، آذربایجان و یا شوروی سابق به مشهد مهاجرت کرده و با هدف ایجاد فضایی بزرگ‌تر برای عبادت، این کلیسا را بنا نهادند.

معماری تلفیقی و گنبدهای مخروطی

آنچه در نگاه اول توجه هر رهگذری را در میدان ده دی جلب می‌کند، معماری خاص این کلیسا است. پلان ساختمان بر اساس الگوی بازیلیکا (مستطیل شکل) طراحی شده و زیربنایی حدود ۳۰۰ متر مربع دارد. اما اوج زیبایی کلیسای مسروپ مقدس مشهد در گنبدهای آن نهفته است. این بنا دارای دو گنبد مخروطی شکل است که هویت ارمنی بنا را فریاد می‌زنند. گنبد بزرگتر در مرکز ساختمان قرار گرفته و صلیبی آهنی بر فراز آن می‌درخشد. گنبد کوچکتر که در بالای درب ورودی (بخش غربی) قرار دارد، به عنوان برج ناقوس عمل می‌کند. جالب است بدانید که ناقوس این کلیسا از اصفهان به مشهد منتقل شده است، چرا که ارامنه مشهد در آن زمان زیر نظر خلیفه‌گری ارامنه اصفهان فعالیت می‌کردند. تلفیق آجرکاری‌های ایرانی با فرم‌های کلیسایی، جلوه‌ای بصری بی‌نظیری به خیابان جانبازان بخشیده است.

وضعیت فعلی و گنجینه کتابخانه

شاید برایتان سوال باشد که آیا این کلیسا هنوز فعال است؟ باید گفت که کلیسای مسروپ مقدس اگرچه در ۲۵ مرداد ۱۳۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، اما در حال حاضر کاربری مذهبی فعال و روزانه ندارد. به دلیل مهاجرت گسترده ارامنه از مشهد به تهران و خارج از کشور، مراسم هفتگی در آن برگزار نمی‌شود. با این حال، این ساختمان متروکه نیست و تحت نظارت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد. یکی از بخش‌های مهم این مجموعه، کتابخانه قدیمی آن است که در ضلع غربی حیاط واقع شده و بیش از ۱۰۰۰ جلد کتاب ارزشمند به زبان‌های روسی و ارمنی را در خود جای داده است. متاسفانه بازدید عمومی از داخل کلیسا به جز در موارد خاص و با هماهنگی‌های قبلی، امکان‌پذیر نیست، اما نمای بیرونی آن همچنان سوژه‌ای جذاب برای عکاسی و تاریخ‌گردی است.

کلیسای انجیلی مشهد؛ ردپای مبلغان پروتستان

دومین کلیسای مهمی که باید در تور مشهدگردی تاریخی خود بشناسید، کلیسای انجیلی مشهد (Evangelical Church of Mashhad) است. این مکان با کلیسای مسروپ مقدس تفاوت‌های بنیادی دارد؛ هم از نظر مذهبی و هم از نظر معماری. کلیسای انجیلی متعلق به شاخه پروتستان مسیحیت است و توسط میسیونرهای آمریکایی (پرسبیتری‌ها) در اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی ساخته شد. برخلاف کلیساهای ارمنی که بیشتر بر حفظ هویت قومی تمرکز داشتند، کلیساهای انجیلی با هدف بشارت و برگزاری مراسم به زبان فارسی فعالیت می‌کردند و در کنار آن‌ها معمولاً مدارس نوین و بیمارستان‌ها نیز تاسیس می‌شد. بیمارستان معروف آمریکایی‌ها در مشهد (بیمارستان ۲۲ بهمن فعلی) نیز یادگار همین گروه است.

تفاوت‌های معماری و موقعیت مکانی

کلیسای انجیلی از نظر جغرافیایی فاصله زیادی با کلیسای ارامنه ندارد و در حوالی همان میدان ده دی و خیابان امام خمینی (ارگ) واقع شده است. همین نزدیکی باعث شده بسیاری از گردشگران این دو را با هم اشتباه بگیرند. معماری این کلیسا ساده‌تر و متفاوت است. نمای آجری زیبا و سقف شیروانی شیب‌دار، امضای معماری ساختمان‌هایی است که توسط اروپایی‌ها و آمریکایی‌ها در آن دوره در ایران ساخته می‌شد. فضای داخلی این کلیسا برخلاف کلیساهای کاتولیک یا ارتدکس که پر از تزئینات و نقاشی است، بسیار ساده بوده و دارای نیمکت‌های چوبی و یک صلیب ساده در محراب است. این سادگی ریشه در باورهای مذهبی پروتستان‌ها دارد.

سرنوشت غم‌انگیز و وضعیت متروکه

اگر قصد بازدید از کلیسای انجیلی مشهد را دارید، باید بدانید که وضعیت این بنا با کلیسای مسروپ مقدس متفاوت است. طبق آخرین گزارش‌ها تا سال ۲۰۲۵، این کلیسا کاملاً غیرفعال و در وضعیتی متروکه و رها شده قرار دارد. پس از انقلاب اسلامی و چالش‌های حقوقی بر سر مالکیت اموال کلیسای پروتستان، درب‌های این مکان بسته شد. نام این کلیسا با نام «حسین سودمند»، کشیشی که سال‌ها سرپرستی جماعت ربانی در مشهد را بر عهده داشت، گره خورده است. امروزه بازدید از این مکان امکان‌پذیر نیست و ساختمان در سکوتی سنگین، روزهای پرهیاهوی گذشته را مرور می‌کند. با این حال، شناخت این بنا به عنوان بخشی از تاریخ اجتماعی مشهد و تنوع فرهنگی آن، برای علاقه‌مندان به مشهدشناسی حائز اهمیت است.

سوالات متداول درباره کلیساهای مشهد

در این بخش به پرتکرارترین سوالات شما درباره بازدید و وضعیت کلیساهای مشهد پاسخ می‌دهیم.

۱. آدرس دقیق کلیسای مسروپ مقدس کجاست؟

این کلیسا در مشهد، خیابان امام خمینی (ارگ سابق)، حاشیه میدان ده دی و ابتدای خیابان جانبازان واقع شده است و گنبدهای آن از خیابان اصلی قابل مشاهده است.

۲. آیا امکان بازدید از داخل کلیساهای مشهد برای عموم وجود دارد؟

خیر، در حال حاضر درب‌های هر دو کلیسا (مسروپ مقدس و انجیلی) به روی عموم بسته است. کلیسای مسروپ مقدس تنها در مناسبت‌های خاص مذهبی ارامنه یا با مجوز میراث فرهنگی باز می‌شود و کلیسای انجیلی کاملاً غیرفعال است.

۳. تفاوت اصلی کلیسای انجیلی و کلیسای مسروپ مقدس چیست؟

کلیسای مسروپ مقدس متعلق به ارامنه ارتدکس است و معماری آن ترکیبی از سبک ایرانی و ارمنی با گنبدهای مخروطی است. اما کلیسای انجیلی متعلق به پروتستان‌ها بوده، توسط آمریکایی‌ها ساخته شده و دارای سقف شیروانی و معماری ساده‌تری است.