معرفی صحن ها و رواق های حرم مطهر امام رضا(ع)

سفری در صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر امام رضا (ع)
حرم مطهر رضوی، قلب تپنده جهان تشیع و یکی از باشکوه‌ترین مجموعه‌های معماری اسلامی در جهان، صرفاً یک مکان زیارتی نیست؛ بلکه موزه‌ای زنده از تاریخ، هنر، معماری و عرفان ایرانی-اسلامی در طول بیش از هزار سال است. این مجموعه عظیم که     در طول قرون متمادی توسط حاکمان، هنرمندان و ارادتمندان اهل بیت (ع) توسعه یافته، از دو بخش اصلی تشکیل شده است  صحن‌ها (فضاهای باز) و رواق‌ها (فضاهای سرپوشیده). 

بخش اول: صحن‌ها ،حیاط‌هایی رو به آسمان

صحن‌ها فضاهای باز و وسیعی هستند که رواق‌ها و ایوان‌های باشکوهی آن‌ها را احاطه کرده‌اند. این فضاها محل تجمع زائران، برگزاری نمازهای جماعت، مراسم دعا و نیایش و سخنرانی‌های مذهبی هستند. معماری صحن‌ها معمولاً از الگوی “چهار ایوانی” پیروی می‌کند که از شاخصه‌های معماری ایرانی است.

1. صحن انقلاب اسلامی (صحن عتیق یا صحن کهنه)

•    تاریخچه: این صحن قدیمی‌ترین صحن حرم مطهر است که اساس آن در دوره تیموریان توسط امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، گذاشته شد و در دوره صفویه و قاجار توسعه یافت.
•    معماری و ویژگی‌ها:
•    ایوان‌ها: دارای چهار ایوان تاریخی و باشکوه است:
•    ایوان طلای نادری (ایوان جنوبی): ورودی اصلی به روضه منوره از این صحن است. این ایوان در زمان شاه طهماسب صفوی ساخته و در دوره نادرشاه افشار طلاکاری شد. کتیبه معروف آن به خط “علیرضا عباسی” خوشنویس بزرگ عصر صفوی است.
•    ایوان عباسی (ایوان شمالی): ورودی بست شیخ طوسی به این صحن است. این ایوان به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده و دارای کاشی‌کاری‌های معرق نفیس است.
•    ایوان نقاره‌خانه (ایوان شرقی): محل استقرار نقاره‌خانه حرم است که در اوقات خاصی (طلوع و غروب خورشید و اعیاد) نوای آن طنین‌انداز می‌شود.
•    ایوان ساعت (ایوان غربی): ساعتی بزرگ و تاریخی بر فراز این ایوان نصب شده که توسط عبدالحسن اصفهانی (ساعت‌ساز) در دوره مظفرالدین شاه قاجار ساخته و هدیه شده است.
•    سقاخانه اسماعیل طلایی (اسماعیل طلا): در مرکز صحن، سقاخانه‌ای هشت‌ضلعی با گنبدی طلاپوش قرار دارد که به دستور نادرشاه افشار و توسط سردارش “اسماعیل خان” ساخته شد. این سقاخانه یکی از نمادهای اصلی حرم مطهر است.
•    پنجره فولاد: در ضلع جنوبی و متصل به ایوان طلا، پنجره‌ای برنزی قرار دارد که زائران از پشت آن به ضریح مطهر عرض ارادت می‌کنند و به “پنجره فولاد” مشهور است.
2. صحن آزادی (صحن نو)
•    تاریخچه: ساخت این صحن در زمان فتحعلی شاه قاجار آغاز و در زمان ناصرالدین شاه به پایان رسید. به همین دلیل به “صحن نو” نیز شهرت دارد.
•    معماری و ویژگی‌ها:
•    این صحن در ضلع شرقی روضه منوره قرار دارد و مستطیل شکل است.
•    ایوان طلا (ایوان ناصری): ایوان غربی این صحن که رو به روضه منوره قرار دارد، به دستور ناصرالدین شاه قاجار طلاکاری شد و منظره‌ای باشکوه از گنبد طلا را به نمایش می‌گذارد.
•    دارای حجره‌ها و غرفه‌های متعددی در اطراف است که در گذشته محل تدریس و اقامت طلاب علوم دینی بوده و امروز کاربری‌های خدماتی دارند.
•    ساعت آفتابی دقیقی در این صحن قرار دارد که نشانگر اوقات شرعی است.
3. صحن جامع رضوی
•    تاریخچه: این صحن که بزرگترین صحن حرم مطهر است (با مساحتی بیش از ۶۰,۰۰۰ متر مربع)، پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران طراحی و ساخته شد و نماد معماری دوران معاصر در حرم است.
•    معماری و ویژگی‌ها:
•    در ضلع جنوبی حرم واقع شده و قبله‌نما و محور اصلی برگزاری نماز جمعه مشهد است.
•    دارای دو گلدسته عظیم و مرتفع طلاکاری شده است که از فواصل دور قابل مشاهده‌اند.
•    ایوان ولیعصر: ایوان اصلی و باشکوه این صحن است که ورودی اصلی به رواق امام خمینی (ره) را تشکیل می‌دهد.
•    طراحی این صحن به گونه‌ای است که بتواند جمعیت میلیونی زائران را در مناسبت‌های ویژه مانند شب‌های قدر و تاسوعا و عاشورا در خود جای دهد.
4. صحن جمهوری اسلامی
•    تاریخچه: این صحن نیز از بناهای پس از انقلاب است و در ضلع غربی حرم مطهر قرار دارد.
•    معماری و ویژگی‌ها:
•    دارای یک سقاخانه زیبا در مرکز و ایوان و گلدسته‌هایی با کاشی‌کاری مدرن و الهام‌گرفته از هنر اسلامی است.
•    پنجره فولاد دوم: در ضلع شرقی این صحن، پنجره دیگری رو به رواق دارالولایه قرار دارد که زائران از این طریق نیز به حرم ابراز ارادت می‌کنند.
•    برج ساعت: برج ساعت زیبایی در این صحن قرار دارد که زمان را به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی نمایش می‌دهد.
5. صحن قدس
•    تاریخچه: اولین صحنی که پس از انقلاب اسلامی ساخته شد و در جنوب مسجد گوهرشاد قرار دارد.
•    معماری و ویژگی‌ها:
•    از نظر ابعاد، کوچکترین صحن مجموعه است.
•    ویژگی منحصربه‌فرد آن، سقاخانه‌ای در مرکز صحن است که طرح آن شباهت زیادی به بنای قبة الصخره در بیت‌المقدس دارد. این طراحی نمادین، پیوند میان قبله اول مسلمین و حرم رضوی را یادآور می‌شود.
سایر صحن‌ها:
•    صحن غدیر: در ضلع غربی صحن جامع رضوی قرار دارد و ورودی غربی مجموعه را تشکیل می‌دهد. مجتمع تجاری-خدماتی “غدیر” در زیر این صحن قرار دارد.
•    صحن کوثر: در شمال شرقی مجموعه و در مجاورت بست شیخ طبرسی قرار دارد.
•    صحن هدایت: در شمال شرقی مجموعه و بیشتر کاربری عبوری و خدماتی دارد.

بخش دوم: رواق‌ها ،تالارهای سرپوشیده معنویت

رواق‌ها فضاهای سرپوشیده و متصلی هستند که گرداگرد روضه منوره را فراگرفته‌اند و به عنوان محل اصلی عبادت، دعا و زیارت زائران عمل می‌کنند. هر رواق دارای تزئینات هنری باشکوهی از جمله آینه‌کاری، گچ‌بری، کاشی‌کاری و خطاطی است.
رواق‌های تاریخی و مهم:
•    دارالحُفّاظ (تالار قاریان):
•    تاریخچه: به دستور گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ تیموری، همزمان با مسجد گوهرشاد ساخته شد. این رواق از قدیمی‌ترین رواق‌های حرم است.
•    کاربری: همانطور که از نامش پیداست، از قدیم محل تلاوت قرآن توسط حافظان و قاریان بوده است. امروزه نیز مراسم قرائت قرآن و خطبه‌خوانی در آن برگزار می‌شود.
•    معماری: دارای تزئینات نفیس کاشی‌کاری و کتیبه‌های تاریخی است.
•    دارالسیاده:
•    تاریخچه: این رواق نیز از بناهای دوره تیموری و به دستور گوهرشاد خاتون ساخته شده است.
•    کاربری: در گذشته محل تجمع و عبادت سادات (نوادگان پیامبر) بوده است. به دلیل اتصال مستقیم به روضه منوره از طریق یک در نقره‌ای، از مهم‌ترین و شلوغ‌ترین رواق‌هاست.
•    معماری: دارای آینه‌کاری‌های بسیار زیبا و کتیبه‌هایی به خط ثلث است.
•    گنبد حاتم خانی:
•    تاریخچه: در دوره شاه عباس اول صفوی توسط وزیر او، “حاتم بیک اردوبادی” ساخته شد.
•    موقعیت: در شرق ضریح مطهر قرار دارد و به دلیل قدمت و تزئینات مقرنس‌کاری نفیس زیر گنبد کوچک آن، اهمیت تاریخی و هنری زیادی دارد.
•    گنبد الله‌وردی خان:
•    تاریخچه: توسط الله‌وردی خان، سردار معروف شاه عباس صفوی، ساخته شد.
•    معماری: این رواق یک گنبد باشکوه با تزئینات نقاشی و طلاکاری روی گچ دارد که از شاهکارهای هنر عصر صفوی محسوب می‌شود. مقبره الله‌وردی خان نیز در همین رواق قرار دارد.
رواق‌های بزرگ و جدید:
•    رواق امام خمینی (ره):
•    تاریخچه: این رواق که قبلاً “موزه” نام داشت، پس از انقلاب اسلامی با تغییر کاربری و توسعه، به بزرگترین فضای سرپوشیده حرم تبدیل شد.
•    کاربری: به دلیل وسعت بسیار زیاد (حدود ۹۰۰۰ متر مربع)، محل اصلی برگزاری سخنرانی‌های عمومی، مراسم دعای کمیل و ندبه، و نمازهای جماعت است.
•    معماری: معماری آن مدرن و در عین حال هماهنگ با فضای معنوی حرم است و از ستون‌های عظیم و سقف بلند برخوردار است.
•    رواق دارالولایه:
•    تاریخچه: پس از انقلاب اسلامی ساخته شده و در غرب روضه منوره قرار دارد.
•    معماری: دارای آینه‌کاری‌های گسترده و طراحی باشکوهی است که آن را به یکی از زیباترین رواق‌های جدید تبدیل کرده است. این رواق به صحن جمهوری اسلامی متصل است.
•    رواق دارالاجابه:
•    موقعیت: نزدیک‌ترین رواق به ضریح مطهر از سمت بالاسر حضرت (جنوب غربی ضریح).
•    ویژگی: به دلیل نزدیکی فوق‌العاده به مضجع شریف، مکانی بسیار محبوب برای زائرانی است که به دنبال خلوت و مناجات در نزدیک‌ترین نقطه ممکن به امام هستند. نام “دارالاجابه” (خانه اجابت) نیز به همین دلیل انتخاب شده است.
•    سایر رواق‌ها:
مجموعه حرم دارای بیش از ۳۰ رواق است که هر یک نام و تاریخچه خود را دارند. برخی دیگر از رواق‌های مهم عبارتند از: دارالرحمه، دارالهدایه، دارالذکر، دارالزهد، شیخ بهایی (مدفن شیخ بهایی)، دارالعباده، دارالاکرام و رواق حضرت معصومه (س) (ویژه بانوان).
نتیجه همگرایی هنر و ایمان
صحن‌ها و رواق‌های حرم مطهر رضوی تنها سازه‌های معماری نیستند؛ آن‌ها کالبدی هستند که روح ایمان، تاریخ و هنر ایرانی-اسلامی در آن دمیده شده است. هر کاشی، هر آینه، هر کتیبه و هر ایوان، داستانی از ارادت، عشق و نبوغ هنری را در طول قرون روایت می‌کند. این مجموعه عظیم، با توسعه هوشمندانه و حفظ اصالت‌های تاریخی خود، توانسته است همزمان پاسخگوی نیازهای میلیون‌ها زائر امروزی باشد و هویت تاریخی و معنوی خود را به عنوان میراثی جهانی حفظ کند. سفر در این صحن‌ها و رواق‌ها، سفری در عمق تاریخ، هنر و عرفان است که تجربه زیارت را برای هر زائری غنی‌تر و عمیق‌تر می‌سازد.

تاریخ انتشار : 1404/07/26