تاریخ انتشار: 1404/07/27

کاوش در نمادهای ماندگار حرم رضوی: گوهرشاد، پنجره فولاد، سقاخانه و موزه‌ها
بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) مجموعه‌ای از بناهای شگفت‌انگیز است که هر یک به تنهایی یک نماد برجسته از تاریخ، هنر و باورهای عمیق دینی به شمار می‌روند. در میان تمام این زیبایی‌ها، چهار مکان از شهرت و محبوبیت ویژه‌ای در میان زائران برخوردارند: مسجد گوهرشاد، پنجره فولاد، سقاخانه اسماعیل طلا و موزه‌های آستان قدس رضوی. در ادامه به معرفی این چهار نگین درخشان در حرم مطهر می‌پردازیم.

۱. مسجد جامع گوهرشاد: شاهکار معماری تیموری

مسجد گوهرشاد، واقع در ضلع جنوبی حرم مطهر، نه تنها یک مسجد بزرگ، بلکه یک شاهکار بی‌بدیل از هنر و معماری دوره تیموری و یکی از مهم‌ترین مساجد تاریخی ایران است.
• پیشینه تاریخی: این مسجد به دستور «گوهرشاد خاتون»، همسر شاهرخ میرزای تیموری، در اوایل قرن نهم هجری قمری ساخته شد. معمار اصلی آن، استاد قوام‌الدین شیرازی، یکی از نامدارترین معماران آن عصر بود. این مسجد در طول تاریخ بارها مرمت شده، اما اصالت و شکوه خود را حفظ کرده است.
• ویژگی‌های معماری و هنری:
• ایوان مقصوره: باشکوه‌ترین بخش مسجد، ایوان جنوبی (ایوان مقصوره) است که به صحن مسجد مشرف است. کتیبه بایسنقری (فرزند گوهرشاد و از بزرگترین خوشنویسان تاریخ) با خط ثلث بر پیشانی این ایوان، چشم هر بیننده‌ای را خیره می‌کند.
• گنبد و گلدسته‌ها: گنبد فیروزه‌ای و عظیم مسجد و دو گلدسته بلند آن، با کاشی‌کاری‌های معرق و نفیس، از دوردست‌ها خودنمایی می‌کنند.
• منبر صاحب‌الزمان: در کنار محراب اصلی مسجد، منبر چوبی و منبت‌کاری شده‌ای قرار دارد که به «منبر صاحب‌الزمان» مشهور است. این منبر که بدون استفاده از حتی یک میخ ساخته شده، یک اثر هنری منحصر به فرد است.
• اهمیت معنوی: مسجد گوهرشاد به دلیل قدمت و اتصال به حرم مطهر، همواره یکی از اصلی‌ترین مراکز برگزاری نمازهای جماعت، مراسم اعتکاف، سخنرانی‌های مذهبی و تجمعات دینی بوده است. این مسجد شاهد وقایع تاریخی مهمی، از جمله قیام خونین مردم مشهد علیه کشف حجاب در سال ۱۳۱۴ شمسی، بوده است.

۲. پنجره فولاد: دریچه‌ای رو به امید

در ضلع غربی صحن انقلاب اسلامی (صحن عتیق)، پنجره‌ای برنزی قرار دارد که به «پنجره فولاد» شهرت یافته و یکی از نمادین‌ترین و احساسی‌ترین نقاط حرم برای زائران است.
• موقعیت و دلیل اهمیت: این پنجره دقیقاً رو به روی ضریح مطهر امام رضا (ع) قرار گرفته و نزدیک‌ترین نقطه در صحن‌های عمومی به مضجع شریف امام است. زائرانی که به هر دلیلی امکان ورود به روضه منوره و فضای داخل ضریح را ندارند، در کنار این پنجره می‌ایستند، دعا می‌خوانند، درددل می‌کنند و پارچه‌های سبزی را به نشانه توسل و حاجت‌خواهی به آن گره می‌زنند.
• پیشینه تاریخی: اولین پنجره در دوره صفویه و توسط «ملا محسن فیض کاشانی» در این مکان نصب شد. پنجره فعلی که از برنز ساخته شده، چهارمین پنجره‌ای است که در این محل قرار گرفته و نمادی از اتصال و امید برای هزاران زائر بیمار و حاجتمند است. داستان‌های بی‌شماری از شفا یافتن بیماران در کنار این پنجره، سینه به سینه نقل می‌شود و به قداست آن افزوده است.

۳. سقاخانه اسماعیل طلا: جرعه‌ای از بهشت

درست در مرکز صحن انقلاب اسلامی، بنایی هشت‌ضلعی و طلایی‌رنگ قرار دارد که به «سقاخانه اسماعیل طلا» معروف است. این سقاخانه نه فقط یک منبع آب، بلکه نمادی از کرم و سخاوت اهل بیت (ع) است.
• پیشینه تاریخی: سنگ بنای اولیه این سقاخانه در دوره صفویه گذاشته شد. در زمان نادرشاه افشار، یکی از فرماندهان او به نام «اسماعیل خان» دستور داد تا سنگاب یکپارچه آن را از هرات به مشهد بیاورند و سقفی طلایی بر روی آن بسازند. از آن پس، این بنا به «سقاخانه اسماعیل طلا» شهرت یافت.
• اهمیت و باورها: زائران آب این سقاخانه را متبرک و شفابخش می‌دانند و برای نوشیدن جرعه‌ای از آن صف می‌کشند. بسیاری نیز مقداری از این آب را به عنوان تبرک برای بیماران خود به شهر و دیارشان می‌برند. وجود این سقاخانه در قدیمی‌ترین صحن حرم، یادآور اهمیت آب در فرهنگ اسلامی و تداعی‌کننده واقعه کربلا و لب‌های تشنه امام حسین (ع) و یارانش است.

۴. موزه‌های آستان قدس رضوی: گنجینه‌ای از تاریخ و هنر

در ضلع شرقی صحن کوثر، مجموعه‌ای از غنی‌ترین و مهم‌ترین موزه‌های ایران قرار دارد که گنجینه‌ای بی‌نظیر از تاریخ، فرهنگ و هنر اسلامی-ایرانی را در خود جای داده است.
• موزه مرکزی: این موزه شامل بخش‌های متنوعی از اشیای تاریخی و هنری است که در طول قرن‌ها به حرم مطهر اهدا شده‌اند. از ضریح‌های قدیمی حرم گرفته تا سکه‌ها، مدال‌ها، ظروف و سلاح‌های تاریخی در این بخش به نمایش گذاشته شده است.
• موزه قرآن و نفایس: این موزه یکی از تخصصی‌ترین موزه‌های قرآن در جهان است. در این بخش، قرآن‌های خطی منسوب به ائمه اطهار (ع)، قرآن‌های با دست‌خط خوشنویسان بزرگ تاریخ، و آثار هنری مرتبط با قرآن به نمایش درآمده است.
• موزه فرش: مجموعه‌ای بی‌نظیر از قالی‌ها و قالیچه‌های دستباف نفیس و تاریخی در این موزه گردآوری شده است که هنر قالی‌بافی ایرانی را در دوره‌های مختلف به تصویر می‌کشد.
• موزه هدایای مقام معظم رهبری: در این موزه، اشیای گران‌بهایی که از سوی شخصیت‌ها و مردم سراسر جهان به رهبر معظم انقلاب اسلامی اهدا شده، برای بازدید عموم به نمایش گذاشته شده است.
بازدید از این موزه‌ها، سفری شگفت‌انگیز به اعماق تاریخ و هنر است و به زائران کمک می‌کند تا با ابعاد فرهنگی و تمدنی بارگاه رضوی بیشتر آشنا شوند.

سوال ۱: پنجره فولاد دقیقاً در کجای حرم قرار دارد و دلیل اهمیت و شهرت آن برای زائران چیست؟
پاسخ:
پنجره فولاد در صحن انقلاب اسلامی (که به صحن عتیق یا صحن کهنه نیز معروف است) قرار دارد. موقعیت دقیق آن در ضلع غربی این صحن، روبروی ایوان نقاره‌خانه و پشت به بست شیخ طوسی است.
دلیل اهمیت و شهرت فوق‌العاده این پنجره به دو عامل اصلی بازمی‌گردد:
1. نزدیک‌ترین نقطه به ضریح در فضای باز: پنجره فولاد نزدیک‌ترین نقطه‌ای است که از داخل صحن‌های عمومی می‌توان ضریح مطهر امام رضا (ع) را مشاهده کرد. این ویژگی به زائرانی که به دلیل ازدحام جمعیت، بیماری یا هر دلیل دیگری نمی‌توانند وارد روضه منوره (فضای داخلی ضریح) شوند، این امکان را می‌دهد که از فاصله‌ای بسیار نزدیک با امام (ع) ارتباط برقرار کرده و زیارت کنند.
2. نماد توسل و حاجت‌خواهی: در طول تاریخ، این پنجره به محلی برای ابراز حاجات، درددل و توسل زائران، به‌ویژه بیماران و حاجتمندان، تبدیل شده است. زائران با گره زدن پارچه‌های سبز به شبکه‌های آن، حاجات خود را از امام رضا (ع) طلب می‌کنند. داستان‌های متعددی از شفا یافتن بیماران و برآورده شدن حاجات در کنار این پنجره نقل شده که به قداست و شهرت آن افزوده و آن را به یکی از احساسی‌ترین و نمادین‌ترین نقاط حرم تبدیل کرده است
______________________________________
سوال ۲: مسجد گوهرشاد چه ویژگی‌های منحصربه‌فردی دارد و چه کسی آن را ساخته است؟
پاسخ:
مسجد گوهرشاد یک شاهکار معماری و هنری است که به دستور گوهرشاد خاتون (همسر شاهرخ میرزای تیموری و از زنان قدرتمند و نیکوکار تاریخ ایران) در اوایل قرن نهم هجری قمری ساخته شد. معمار برجسته آن نیز استاد قوام‌الدین شیرازی بود.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد این مسجد عبارتند از:
• معماری اصیل ایرانی: این مسجد به سبک چهار ایوانی ساخته شده و یکی از کامل‌ترین و زیباترین نمونه‌های معماری دوره تیموری به شمار می‌رود.
• کتیبه بایسنقری: بر پیشانی ایوان اصلی (ایوان مقصوره)، یک کتیبه باشکوه به خط ثلث اثر بایسنقر میرزا (فرزند گوهرشاد و از بزرگترین خوشنویسان تاریخ) قرار دارد که یک شاهکار هنری محسوب می‌شود.
• منبر صاحب‌الزمان: یک منبر چوبی نفیس و بسیار بلند در این مسجد وجود دارد که با هنر منبت‌کاری و بدون استفاده از میخ ساخته شده است. این منبر خود یک اثر هنری و تاریخی ارزشمند است.
• کاشی‌کاری معرق: تزئینات کاشی‌کاری معرق با رنگ‌های لاجوردی و فیروزه‌ای در تمام بخش‌های مسجد، به‌ویژه در گنبد و گلدسته‌ها، جلوه‌ای بی‌نظیر به آن بخشیده است.
• اهمیت تاریخی و اجتماعی: این مسجد علاوه بر ارزش معماری، همواره مرکز تجمعات مهم دینی و اجتماعی بوده و شاهد وقایع تاریخی مهمی مانند قیام مردم علیه کشف حجاب در سال ۱۳۱۴ شمسی بوده است.
________________________________________
سوال ۳: “سقاخانه اسماعیل طلا” چرا به این نام معروف است و چه اهمیتی در فرهنگ زیارت دارد؟
پاسخ:
سقاخانه معروف حرم که در مرکز صحن انقلاب اسلامی قرار دارد، به این دلیل به “سقاخانه اسماعیل طلا” شهرت یافته که در دوره نادرشاه افشار، یکی از سرداران او به نام اسماعیل خان، بودجه‌ای را برای تکمیل و طلاکاری گنبد و پایه‌های آن اختصاص داد. سنگاب یکپارچه و زیبای آن نیز به دستور همین شخص از هرات به مشهد آورده و در این مکان نصب شد.
اهمیت این سقاخانه در فرهنگ زیارت چندبعدی است:
1. نماد آب و رفع عطش: در فرهنگ شیعی، آب یادآور واقعه کربلا و تشنگی امام حسین (ع) و یارانش است. وجود سقاخانه در قلب حرم، نمادی از سیراب کردن تشنگان معرفت و محبت اهل بیت (ع) است.
2. آب متبرک و شفابخش: زائران بر این باورند که آبی که در این سقاخانه جاری است، به دلیل قرار گرفتن در چنین مکان مقدسی، متبرک و دارای خاصیت شفا است. به همین دلیل، نوشیدن از آن و بردن مقداری از آن به عنوان تبرک برای بیماران، یکی از آداب رایج زیارت است.
3. مرکزیت و نقطه کانونی صحن: قرار گرفتن این بنای طلایی در مرکز قدیمی‌ترین صحن حرم، آن را به یک نقطه کانونی و نماد بصری برجسته تبدیل کرده است که زائران در اطراف آن به دعا و نیایش می‌پردازند و عکس‌های یادگاری می‌گیرند.